मानव शरीरलाई आवश्यक पर्ने पोषक तत्व र खाने खाद्यान्नबीचको सन्तुलनलाई पोषण भनिन्छ। पोषणले मानिसलाई स्वस्थ रहन एवं रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कायम तथा विकास गर्न मद्धत गर्दछ। हरेक उमेर समूहका स्वस्थ तथा रोगी दुवै मनिसहरुमा राम्रो पोषण जीवनभर आवश्यक पर्दछ। विशेषतः गर्भवती महिला, स्तनपान गराइरहेकी आमा, शिशु, बालबालिकालाई विशेष किसिमको पोषण र हेरचाहको जरुरत पर्दछ।
आजका बालबालिका भोलीको जनशक्ति हुन्,जसको स्वास्थ्य र उत्पादकत्वले समग्र देशको आर्थिक तथा सामाजिक विकासको निर्धारण गर्दछ। बालबालिकाको जीवनरक्षा, स्वास्थ्य तथा विकासका लागि उपयुक्त पोषण एक दरिलो जग हो। राम्रो पोषण पाएका बालबालिकाहरू राम्ररी सिक्न र हुर्कन सक्छन्, समुदायमा सहभागी हुन र योगदान दिन, तथा रोग, विपत्ति र अन्य विश्वव्यापी संकटहरूसंग लड्न समर्थ हुन्छन्। तर कुपोषणबाट पिडित लाखौं बालबालिकाको लागि वास्तविकता निकै तितो छ। लाखौं बालबालिका कुपोषणका कारण पुड्का हुने गर्दछन, जसको उपचार सम्भव छैन । यसले बालबालिकाको शारीरिक र मानसिक विकासलाई प्रत्यक्ष रुपमा असर गर्दछ।
नेपाल जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्भेक्षण २०२२ अनुसार २६ वर्षमा बालबालिकामा पोषण तथा पोषणसँग प्रत्यक्ष रुपमा सम्वन्धित धेरै सूचकहरुमा उल्लेखनीय रुपमा सकारात्मक परिवर्तन आएको देखिन्छ भने केही महत्वपूर्ण सूचकहरु घट्दो अवस्थामा पुगेको पाईन्छ।जसलाई तपशिल अनुसार प्रस्तुत गरिएको छ।
९८ प्रतिशत घरधुरीका परिवारहरुले आयोडिन युक्त नुनको प्रयोग गर्छन्।
६ देखि ५९ महिना बीचका बालबालिकामा भिटामिन ए र जुका बिरुद्धको औषधिको पहुँच ८५ प्रतिशत छ।
० देखि ५ महिना सम्मका १० प्रतिशत बालबालिका स्तनपान वाट वञ्चित छन।
६ देखि २३ महिना उमेरका ४७ प्रतिशत बालबालिकाले मात्रै सन्तुलित भोजन पाएका छन् र ति मध्ये ३६प्रतिशत ले न्युनतम स्विकार्य पोषण पाएका छन्।
७९ प्रतिशत महिलाहरुको सुत्केरी स्वास्थ्य संस्था (वर्थिङ सेन्टर)मा भएको पाइन्छ।
पाँच वर्ष मुनिका ४३प्रतिशत बालबालिका र ६-२३ महिनाका ६९प्रतिशत बालबालिका रक्त अल्पताबाट पिडित छन्। त्यसै गरि, ३४प्रतिशत किशोरीहरू, ४६प्रतिशत गर्भवतीहरु र प्रजनन उमेरका ४१प्रतिशत महिला रक्त अल्पताबाट पिडित छन।
यसरी हेर्दा हाम्रो देशमा बालवबालिकाहरुको पोषणको अवस्था समग्रमा सकारात्मक रुपमा देखिएता पनि केहि मात्रामा अझै पनि सतहवाटै सुधार गर्नुपर्ने देखिन्छ।स्वास्थ्य सेवाको पहुँचबाट टाढा रहेका समुदायका सेवाग्राहीहरुलाई समेत पोषण कार्यक्रमको दायरामा ल्याउन सके मात्र बाँकी रहेको समूहको पनि पोषण स्थितिमा केहि हद सम्म सुधार ल्याउन सहयोग पुग्छ।
सुधारका उपायहरुः
बालबलिकाहरुमा पोषणको अवस्थालाई अनुकुल वनाई कुपोषणको रोकथाम गर्न तथा यसका परिणामहरूबाट जोगिनका लागि गर्भावस्थाको सुरुवातदेखि शिशुको दोस्रो जन्मदिन (2nd Birthday) सम्मको सुनौला १००० दिनसम्म बिशेष महत्व दिनुपर्छ। स्तनपानलाई प्रोत्साहन गर्ने, ६ महिना माथि उमेरका शिशुहरूलाई थप अतिरिक्त खाना उपलब्ध गराउने, अन्य समस्याहरुको समाधानका लागि महिला तथा बालबालिकालाई सुक्ष्म पोषण उपलब्ध गराउने,नियमित खोप लगाउने,भिटामिन ए तथा जुका विरुद्धको औषधि सेवन गराउने,तौल(बृद्धि अनुगमन)लिने,सरसफाइलाई महत्व दिने जस्ता कार्यकरुलाई यस संवेदनशील समयावधिमा केन्द्रित गर्नुपर्दछ। जीवनको सुरुवाती वर्षहरूमा पोषणको लागि गरिने यस लगानीले बालबालिका, तिनका परिवार र समुदायहरूलाई जीवन पर्यन्त प्रतिफल दिने गर्दछ।
किशोरकिशोरी, गर्भवती महिला तथा स्तनपान गराईरहेका आमाहरू, शिशु तथा साना बालबालिकाका लागि स्वस्थ, पोषणयुक्त र विविध खानाको प्रवर्धन गर्ने। ६-२३ महिनाका साना बालबालिकाको खानामा विविध सुक्ष्म पोषक तत्वहरु (वबालभिट्टा) समावेश गर्ने। आयोडिनयुक्त नुनको प्रवर्धन गर्ने। ६-५९ महिनाका बालबालिकाका लागि भिटामिन ए तथा १३-५९ महिनाका बालबालिकाहरुलाई भिटामिन ए तथा जुकाबिरुद्ध औषधिको व्यवस्था गर्ने।किशोरी, गर्भवती महिला तथा स्तनपान गराइरहेका आमाहरुको लागि आइरन चक्कीको व्यवस्था गर्ने। स्वास्थ्य संस्था र बिद्यालयमा पोषण सम्बन्धी शिक्षा र परामर्श सेवालाई प्रथमिकता दिने। विद्यालमा दिईने दिवा-खाजा कार्यक्रममा स्थानिय रैथाने खाद्यबालीवाट प्राप्त खानेकुरालाई प्राथमिकता दिने।
पोषणमा गरिएको लगानिको नतिजा(प्रतिफल) तत्कालै नदेखिने भएता पनि विश्व पोषण प्रतिवेदन २०१६ अनुसार कुपोषणका कारणबाट कुल ग्राहस्थ उत्पादनको ११ प्रतिशत सम्म ह्रास हुन्छ। पोषणका लागि बालबलिकामा गरिने लगानीले मानव जीवन र समग्र अर्थ व्यवस्थामा उल्लेख्य प्रतिफल प्राप्त हुन्छ।
कुपोषणले भविष्यमा हुन सक्ने दीर्घ रोगहरु जस्तैःमधुमेह, मोटोपना,उच्च रक्तचाप, क्यान्सर तथा छिटो बुढ्यौलीपना हुने सम्भावनालाई बढाउँछ। बालबलिकामा गरिएको लगानीले भविष्यमा १६ गुणासम्मको प्रतिफल प्राप्त हुने अध्ययनले देखाएको छ। अत स्वास्थ्य तर्फको बजेटलाई विशेष मात्रामा स्थान दिई बालबलिकामा पोषणमा खर्च होइन लगानी हो भन्ने कुरालाई आत्मसाथ गर्दै बालबालिका भोलीका देशको प्रमुख जनशक्ति हुन,जसको स्वास्थ्य र उत्पादकत्वले समग्र देशको आर्थिक तथा सामाजिक विकासको निर्धारण गर्ने कुरालाई विशेष महत्व दिनुपर्दछ।
