डा शेरबहादुर पुन, काठमाडौं - कपिलवस्तुको कृष्णनगर नगरपालिका ७, ८ र ९ मा असोज १८ देखि पखाला र बान्ताको कारणले ८८५ जना बिरामी भए। चार जना बिरामीको निधन पनि भयो। तीमध्ये तीन जना त १० वर्ष मुनिका थिए।
नमुना परीक्षणबाट चार जनामा हैजाको जिबाणु पुष्टि भएको थियो। त्यो सँगै ईकोलाई जिबाणु पनि देखिएको थियो। यो घटनाले फेरी कोरोनाकाल भन्दा अगाडी वर्षेनी देखिदै आइरहेको नन–कोभिड संक्रामक रोगहरुले एक पछि अर्को कमब्याक गरेको संकेत दिई रहेको छ।
हैजा विशेषत ब्याक्टेरिया (हैजाको) मिश्रित पानी वा खानेकुराको उपभोग गर्दा संक्रमण हुने गर्दछ। यो छोटो समयमा तिब्र गतिमा फैलने गर्दछ। कृष्णनगर नगरपालिकामा पनि झाडापखाला छोटो समयमा सयौँ संक्रमित भएको देखिन्छ।
समयमा पहिचान गरी उपचार गर्न नसके २० देखि २५ प्रतिशतसम्म संक्रमितको मृत्यु हुन सक्छ। तर समयमा उपचार पाए यसको मृत्युदर एक प्रतिशतभन्दा कम गर्न सकिन्छ। कृष्णनगरका वडाहरुमा फैलिएको हैजाको मृत्युदर पनि एक प्रतिशतभन्दा कम देखिएको छ।
तत्काल अस्पताल पु¥याउन सकेकोले वा उपचार पाएकोले ठुलो मानवीय क्षति हुन पाएको देखिदैन। मृत्यु हुनेहरुमा घरमा बसेका, निजी क्लिनिक वा अस्पताल ल्याउँदै गर्दाहरु (ढिलो भएको देखिन्छ) छन्। हैजाका झाडापखाला यति घातक हुन्छ की केहि घण्टाभित्र संक्रमितले उपचार नपाए मृत्यु समेत हुने गर्दछ। तसर्थ हैजाको संक्रमण पुष्टि भए तुरुन्त सम्बन्धित निकायमा खबर गरी हाल्नु पर्ने बाध्यकारी नियम पनि छ।
हैजाको सेरोसमुह ‘ओ १’ र ‘ओ १३९’ घातक र महामारीको रुप लिनसक्ने भएकोले विश्व स्वास्थ संगठनमा ‘कलेरा’ को नामले रिपोर्ट गर्ने गरिन्छ। यसको ‘एलटोर’ र ‘क्लासिकल’ गरी दुई बायोटाईप हुन्छन्। बायोटाईप पनि ओगावा, इनाबा र हिकोजिमा गरी तीन सेरोटाईपमा वर्गीकरण गरिएका छन्।
कृष्णनगर नगरपालिका वडाहरुमा देखिएको हैजा ‘ओ १’ सेरोसमुहको ओगावा सेरोटाईप भनिएको छ। संक्रमण गरेको १२ घण्टादेखि ५ दिनसम्ममा लक्षणहरु देखिने गर्दछ। चामल माढेर निकालेको पानी जस्तो दिसा देखिनु, बान्ता हुनु, पेट वा खुट्टाको मांशपेशीका बौडिनु, तिर्खा लाग्नु, छटपटाहट हुनु यसका मुख्य लक्षणहरु हुन्।
मुटुको चाल तिब्र हुनु, रक्तचाप घट्नु, छाला सुक्खा हुनु, छाला टनकाउँदा पूर्ववत अवस्थामा ढिलो फर्कनु आदि जस्ता समास्य वा अवस्थाहरु देखिने गर्दछ। समयमा उपचार नपाए मिर्गौला फेल हुने र अचेत अवस्थामा गएको केहि घन्टामा बिरामीको मृत्यु समेत हुन सक्छ। ५ देखि १० प्रतिशत संक्रमितहरुमा कडा हैजा देखिने गर्दछ। हैजाका लक्षणहरु पनि अरु संक्रमणका कारणले हुने झाडापखाला जस्तै देखिने भएकोले प्रयोगशाला परीक्षणबाट मात्र निश्चित निदान गर्न सकिन्छ।
केहि वर्षको फरकमा काठमाडौँमा पनि हैजा देखिने गरेको पाईन्छ। कोरोनाको दोस्रो लहर शिथिल हुँदै जाँदा काठमाडौँमा मानिसहरु घर बाहिर निस्कने वा रमाउने क्रम बढ्दो छ। घर बाहिर खानपान गर्ने जीवनशैली पनि बढ्दै गइरहेको छ। विशेष गरेर सडकका छेउँछाउँमा बेचिने खानेकुराहरुको सरसफाईमा सबैले राम्रो ध्यान नदिएको हुन सक्छ।
विगतमा पनि विशेषगरी यस्तै ठाउँहरुमा राखिएका खानेकुराहरुबाट हैजा फैलिएको पनि पाईएको थियो। केहि वर्ष अघि जारका (कम्पनीको नाम थाहा नभएका) पानी प्रयोग गर्नेहरुमा हैजा फैलिएको पाएको थियो। म आफैँले यस विषयमा अवलोकन गर्दा सुरुमा धेरैले विश्वास गरेका थिएनन्। तर पछि विभिन्न प्रयोगशालाहरुमा परीक्षण गर्दा हैजाका जिबाणुहरु पुष्टि भएका थिए।
हाल मानिसहरु काठमाडौँ र अन्य शहरबीच आवतजावत हुने क्रम बढ्दै गैरहेको छ। यसले गर्दा एक शहर/गाउँमा देखिएको संक्रमण अर्को शहर/गाउँमा सहजै पुग्न संभावना बढाउँछ। संक्रमितको दिसामा १० दिनसम्म हैजाका किटाणुहरु निस्किरहेको हुन्छ जसले गर्दा संक्रमित जहाँ जान्छ त्यहाँ हैजा फैलने जोखिम भइरहन्छ।
काठमाडौँ नेपालको संघीय राजधानी र सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएको तर अव्यवस्थित शहर हुनु, मानिसको व्यापक आवतजावत हुने, अव्यवस्थित ढल तथा व्यापक रुपमा असुरक्षित व्यावसायिक पानीको प्रयोग आदिले हैजाको जोखिम काठमाडौँमा छैन भन्ने आधार देखिदैन।
म आफैँले युवा अवस्थामा शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा सेवा दिँदा मनसुन सिजनको समयमा घन्टामा नै ४०–५० सम्म हैजाका कारणले भर्ना हुने बिरामी देखेको छु र त्यो अनुभव म सँग छ। त्यो बेला अस्पतालको सीमित शय्याका कारण भुईमा राखेर उपचार गरिन्थ्यो।
त्यसैले पनि होला शुक्रराज अस्पताललाई विशेषत ‘झाडापखालाको अस्पताल’ भनेर पनि चिन्ने गरिन्थ्यो। तर अहिले परिस्थिति बदलिसकेको छ। केहि वर्ष यता अस्पतालले झाडापखालाभन्दा पनि नयाँ–नयाँ इमरजिङ्ग सरुवा रोगहरुसँग जुध्दै आइरहेको छ। कोरोना र डेंगु महामारीमा यस अस्पतालले खेलेको भूमिका यसको ज्वलन्त उदाहरणहरु हुन्। तर आजको दिनमा पनि हैजा पहिचान गर्नमा नै धेरै समय लाग्नुले हाम्रो प्रतिकार्य अझै सशक्त हुन जरुरी रहेछ भन्ने देखाउँछ।
हैजा तिब्र गतिमा फैलने प्राणघातक सरुवा रोग भएता पनि सामान्य सावधानीहरु मात्र अपनाउन सके यसबाट बच्न र द्रुत नियन्त्रणमा ल्याउन सकिन्छ। साबुन पानीले हात राम्ररी धुने (खासगरी शौचालय गएपछि), सफा र सुरक्षित खाना र पानीको उपभोग गर्ने जस्ता सरल उपायहरु अपनाउन सके हैजाबाट बच्च पर्याप्त हुनेछ।
( डा शेरबहादुर पुन शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालका क्लिनिकल रिसर्च युनिटका संयोजक हुन्।)
