स्क्रिनिङ कुनै पनि रोगको प्रगति सुधार गर्ने महत्वपूर्ण साधन हो। सरकारले पाठेघरको मुखको क्यान्सर, मधुमेह, उच्च रक्तचाप र मिर्गौला सम्बन्धी रोगहरूको स्क्रिनिङ कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने निर्णय गरेको छ। यो लेखमार्फत नियमित स्क्रिनिङ कार्यक्रममा समावेश गर्न सकिने अन्य सम्भावित रोगहरूबारे अध्ययन गर्ने प्रयास गरिएको छ।
रोकथाम स्वास्थ्य परीक्षणहरू बलियो स्वास्थ्य प्रणालीको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हुन्। रोगहरूको प्रारम्भिक चरणमै पहिचान गर्दा स्वास्थ्य जटिलताहरू कम गर्न, उपचारको परिणाम सुधार गर्न र स्वास्थ्य खर्च कम गर्न मद्दत गर्छ।
नेपालले आफ्ना जनताको स्वास्थ्य आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्दै राष्ट्रिय रोकथाम परीक्षण तालिका लागू गर्दा धेरै फाइदा लिन सक्छ। यस लेखमा, मुटु रोग, क्यान्सर, संक्रामक रोगहरू, हड्डी स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य लगायतका क्षेत्रमा आधारित स्वास्थ्य परीक्षणहरूका सिफारिसहरू समेटिएको छ, जसले नेपाली नागरिकलाई मार्गदर्शन दिन सक्छ।
नेपालका लागि सिफारिस गरिएका रोकथाम स्वास्थ्य परीक्षण
१. हृदय स्वास्थ्य
• रक्तचाप परीक्षण:
o सिफारिस: १८ वर्ष उमेर माथिका वयस्कहरूले हरेक १-२ वर्षमा।
o उद्देश्य: उच्च रक्तचापको प्रारम्भिक पहिचान, जो मुटुरोग र स्ट्रोकको मुख्य कारण हो।
o विशेषता: नेपालका ग्रामिण क्षेत्रमा सचेतना बढाएर स्वास्थ्य चौकी र क्लिनिकहरूमा नियमित रक्तचाप परीक्षण गराउनु आवश्यक छ।
• कोलेस्ट्रोल (लिपिड प्रोफाइल) परीक्षण:
o सिफारिस: २० वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिहरूका लागि हरेक ४-६ वर्षमा, उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि वार्षिक रूपमा।
o उद्देश्य: उच्च कोलेस्ट्रोल स्तरको पहिचान गर्न, जसले मुटुरोगको सम्भावना बढाउँछ।
o विशेषता: समुदाय स्वास्थ्य केन्द्रहरूले कोलेस्ट्रोल परीक्षण र यसको जोखिमबारे जनचेतना फैलाउने प्रयास गर्नुपर्छ।
• मधुमेह परीक्षण:
o सिफारिस: ३५-७० उमेर समूहका मोटा वा अधिक तौल भएका व्यक्तिहरूका लागि हरेक ३ वर्षमा र उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि वार्षिक रूपमा।
o उद्देश्य: टाइप २ मधुमेह र प्री-मधुमेहको प्रारम्भिक पहिचान गर्न।
o विशेषता: मधुमेहको दर बढ्दै गइरहेकाले नेपालमा यो परीक्षण अनिवार्य रूपमा गराउनु आवश्यक छ।
• एब्डोमिनल एओर्टिक एन्यूरिज्म परीक्षण:
o सिफारिस: ६५-७५ उमेर समुहका धूमपान गरेका पुरुषहरूका लागि एक पटक अल्ट्रासाउन्ड परीक्षण।
o उद्देश्य: रक्तनलीमा फोको पहिचान गर्न, जसले जटिलताहरू निम्त्याउन सक्छ।
o विशेषता: यो परीक्षण विशेष गरी शहरी क्षेत्रमा प्राथमिकतामा राख्नु पर्छ, जहाँ स्वास्थ्य उपकरणको पहुँच राम्रो हुन्छ।
२. क्यान्सर परीक्षणहरू
• स्तन क्यान्सर (मेमोग्राम):
o सिफारिस: ४०-७४ उमेरका महिलाहरूका लागि हरेक १-२ वर्षमा।
o उद्देश्य: स्तन क्यान्सरको प्रारम्भिक पहिचान, जसले उपचारको सफलतालाई सुधार गर्छ।
o विशेषता: ग्रामीण क्षेत्रमा सचेतना बढाएर र प्रारम्भिक परीक्षणको पहुँच विस्तार गर्नु आवश्यक छ।
• गर्भाशय क्यान्सर (प्याप स्मियर र एचपीभी) परीक्षण:
o सिफारिस:
२१-२९ वर्षका महिलाहरूका लागि हरेक ३ वर्षमा प्याप स्मियर।
३०-६५ वर्षका महिलाहरूका लागि हरेक ५ वर्षमा प्याप स्मियर र एचपीभी परीक्षण।
o उद्देश्य: गर्भाशय क्यान्सर र एचपीभी संक्रमणको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: नेपालमा सर्वाधिक सामान्य क्यान्सर भएकाले यो परीक्षण विशेष गरी महत्वपूर्ण छ।
• कोलोरक्टल क्यान्सर (कोलोनोस्कोपी, स्टुल परीक्षण):
o सिफारिस: ४५ वर्षको उमेरदेखि, परीक्षणको प्रकार अनुसार आवृत्ति:
कोलोनोस्कोपी हरेक १० वर्षमा।
स्टुल-आधारित परीक्षण (जस्तै, एफआईटी) वार्षिक रूपमा।
o उद्देश्य: कोलोरक्टल क्यान्सरको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: कोलोनोस्कोपीको पहुँच बढाएर स्वास्थ्य केन्द्रहरूले यो परीक्षण गराउनुपर्छ।
• प्रोस्टेट क्यान्सर (पीएसए) परीक्षण:
o सिफारिस: ५५-६९ वर्षका पुरुषहरूले चिकित्सकसँग सल्लाह गरेर व्यक्तिगत रूपमा निर्णय गर्नुपर्छ।
o उद्देश्य: प्रोस्टेट क्यान्सरको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: नेपाली संस्कार अनुसार यो परीक्षणबारे सचेतना अभियानहरूमार्फत पुरूषलाई सहज बनाउनु आवश्यक छ।
• फोक्सो क्यान्सर (लो-डोज सीटी स्क्यान):
o सिफारिस: ५०-८० वर्ष उमेरका, धूमपान गर्ने वा छोडेको १५ वर्षभन्दा कम समय भएका वयस्कहरूको लागि वार्षिक।
o उद्देश्य: उच्च जोखिममा रहेका व्यक्तिहरूमा फोक्सो क्यान्सरको पहिचान।
o विशेषता: धूमपान बढी हुने क्षेत्रमा लक्षित सचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।
३. हड्डी स्वास्थ्य
• अस्टियोपोरोसिस परीक्षण (बोन डेन्सिटी टेस्ट):
o सिफारिस: ६५ वर्ष भन्दा माथिका महिलाहरूका लागि हरेक २ वर्षमा वा उच्च जोखिममा परेका मानिसहरूको लागि।
o उद्देश्य: अस्टियोपोरोसिसको पहिचान, जसले हड्डी फुट्नबाट जोगाउँछ।
o विशेषता: वृद्ध महिलाहरूलाई अस्टियोपोरोसिसको जोखिमबारे जानकारी दिनु महत्त्वपूर्ण छ।
४. संक्रामक रोगहरू
• एचआईभी परीक्षण:
o सिफारिस: १५-६५ उमेर समूहका सबै वयस्कहरूको लागि एक पटक, उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि बारम्बार।
o उद्देश्य: एचआईभीको प्रारम्भिक पहिचान र उपचार।
o विशेषता: एचआईभी परीक्षणको वरिपरि रहेको कलंकलाई कम गर्ने प्रयास गर्न आवश्यक छ।
• हेपाटाइटिस बी र सी परीक्षण:
o सिफारिस:
हेपाटाइटिस बी: उच्च जोखिममा परेका व्यक्तिहरूका लागि।
हेपाटाइटिस सी: उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि।
o उद्देश्य: गम्भीर लिभर रोगको जोखिम कम गर्नु।
o विशेषता: ग्रामीण क्षेत्रमा यी परीक्षणहरूको पहुँच बढाउन ध्यान दिनुपर्छ।
• क्षयरोग (टीबी) परीक्षण:
o सिफारिस: स्वास्थ्यकर्मी र भिडभाडयुक्त क्षेत्रमा बसोबास गर्ने उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि।
o उद्देश्य: क्षयरोगको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: नेपालमा क्षयरोगको प्रकोपलाई ध्यानमा राखी नियमित परीक्षण गराउनु आवश्यक छ।
५. दृष्टि र सुनाइ स्वास्थ्य
• दृष्टि परीक्षण:
o सिफारिस:
१८-६४ उमेरका वयस्कहरूले हरेक २ वर्षमा।
६५ उमेर माथिका वयस्कहरूले वार्षिक रूपमा।
o उद्देश्य: दृष्टि समस्याहरूको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: ग्रामीण क्षेत्रमा आँखा शिविरहरू सञ्चालन गरेर दृष्टि परीक्षण गराउनु उपयुक्त हुन्छ।
• सुनाइ परीक्षण:
o सिफारिस: ६५ वर्ष उमेर माथिका व्यक्तिहरूका लागि वार्षिक रूपमा वा समस्या देखिएमा।
o उद्देश्य: सुनाइ समस्याहरूको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: ग्रामीण नेपालमा मोबाइल स्वास्थ्य सेवामार्फत सुनाइ परीक्षणको पहुँच बढाउनुपर्छ।
६. मानसिक स्वास्थ्य
• डिप्रेसन र चिन्ता परीक्षण:
o सिफारिस: सबै वयस्कहरूका लागि नियमित परीक्षण, विशेष गरी उच्च जोखिम भएका व्यक्तिहरूका लागि।
o उद्देश्य: मानसिक स्वास्थ्य समस्याको प्रारम्भिक पहिचान।
o विशेषता: मानसिक स्वास्थ्यका लागि नेपाली समाजमा कलंक हटाएर परामर्श सेवाको पहुँच बढाउनु महत्त्वपूर्ण छ।
निष्कर्ष
रोकथाम स्वास्थ्य परीक्षणहरूको नियमित तालिका कायम गर्नाले नेपालमा जनस्वास्थ्यलाई सुधार गर्न सकिन्छ। स्वास्थ्य मन्त्रालय, गैर-सरकारी संस्था र समुदाय स्वास्थ्य केन्द्रहरूको सहभागिता आवश्यक छ। नेपाली जनतालाई रोकथाम स्वास्थ्य परीक्षणको महत्वबारे सचेत गराउनु, स्वास्थ्य परीक्षणको पहुँचलाई सहज बनाउनु र परामर्श सेवाको स्थापना गर्नाले राष्ट्रव्यापी स्वास्थ्य सुधारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
(डा गुरागाईं विराट मेडिकल कलेजको सामुदायिक चिकित्सा विभागमा कार्यरत छन्।)
