काठमाडौं- सन् २०३० भित्र मुटु, क्यान्सर, मधुमेह, श्वासप्रश्वासको दीर्घकालीन रोग जस्ता नसर्ने रोगबाट हुने असामयिक मृत्युदरलाई रोकथाम र उपचारबाट एक तिहाइले काम गर्ने लक्ष्य सार्वजनिक भएको सात वर्ष पूरा भएको छ। १५ वर्ष भित्रमा हासिल गर्ने गरी सन् २०१५ मा दिगो विकास लक्ष्य २०३० सार्वजिनक हुँदा नेपालमा एक वर्षमा हुने कुल मृत्युमध्ये ६३ प्रतिशतको मृत्य मुटु, श्वासप्रश्वास, मिर्गौला, मधुमेह, क्यान्सर जस्ता नसर्ने रोगका कारण हुन्थ्यो।
सन् २०३० को लक्ष्य सार्वजनिक भएपछि नेपालमा नसर्ने रोगका कारण हुने असामयिक मृत्युमा कमी आउने अनुमान गरिएको थियो। तर उक्त लक्ष्य सार्वजनिक भएको ठिक दुई वर्षपछि भएको एक अध्ययनले नसर्ने रोगका कारण हुने मृत्युको दर झन् बढेको देखायो। सन् २०१७ मा सार्वजनिक भएको विश्वव्यापी रुपमा भएको रोगव्याधीको भार (बर्डेन अफ डिजिज)को २०१७ को प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा हुने कुल मृत्युमध्ये ६६ प्रतिशतको मृत्यु मुटु, श्वासप्रश्वास, मिर्गौला, मधुमेह, क्यान्सर जस्ता नसर्ने रोगका कारण भएको देखाएको थियो।
प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा उक्त वर्ष कुल १ लाख ८२ हजार ७ सय ५१ जनाको मृत्यु भएको थियो। तीमध्ये ६६ प्रतिशतको मृत्यु नसर्ने रोगहरुबाट र ९ प्रतिशतको मृत्यु चोटपटकबाट भएको थियो। बाँकी २५ प्रतिशतको मृत्यु भने सरुवा रोग, मातृ तथा नवजात शिशु तथा पोषण सम्बन्धी रोगबाट भएको थियो।
नसर्ने रोगबाट हुने मृत्युको दर त्यसयता झन् बढ्दो क्रममा रहेको अर्को अध्ययनले देखाएको छ। सन् २०१९ मा सार्वजनिक भएको नेपाल बर्डेन अफ डिजिजको प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा हुने कुल मृत्युमध्ये नसर्ने रोगको भार ७१ दशमलव ७ प्रतिशत रहेको छ। उक्त वर्ष नेपालमा १ लाख ९३ हजार ३ सय ३१ जनाको मृत्यु भएको थियो।
विगतमा नेपालमा अधिकांश मृत्यु सरुवा तथा संक्रामक रोगका कारण हुने गथ्र्यो। तर पछिल्लो केही वर्षयता खानपान र जीवनशैलीमा आएको अस्वस्थ परिवर्तनका कारण नेपालमा नसर्ने रोगको भार बढ्दै गइरहेको विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनले देखाएका छन्।
अस्पतालमा उपचारका लागि आएका बिरामीको तथ्यांकले पनि नेपालमा मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मुटु, मिर्गौला, मस्तिष्कघात, क्यान्सर जस्ता रोगको भार बढ्दै गइरहेको देखाएको छ। रोगका कारण एकातर्फ मृत्युदर बढिरहेको छ भने अर्कोतर्फ अशक्त भएर बाँच्नेको संख्या पनि थपिइरहेको छ।
बर्डेन अफ डिजिजको अध्ययन प्रतिवेदन २०१९ मा नेपालमा हुने समष्टिगत मृत्यु, अल्पायुमा हुने मृत्यु र तिनका कारणहरु उल्लेख छ। यसका साथै प्रतिवेदनमा विभिन्न स्वास्थ्य समस्याको कारण हुने अशक्तता र मृत्यु तथा अशक्तताका जोखिम तत्वहरुको अवस्था र प्रवृत्तिहरुको विश्लेषण गरिएको छ।
नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्ले उक्त प्रतिवेदनको विश्लेषण गरी नेपाल बर्डेन अफ डिजिजको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको हो। उक्त प्रतिवेदनमा सन् १९९० र सन् १०१९ को रोगको भारको तुलना गरिएको छ। प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा नसर्ने रोगहरुमध्ये विशेषगरी मुटु रोग र दम अशक्तता र मृत्युका प्रमुख दुई कारणका रुपमा देखापरेका छन्।
प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा ३० वर्षको अवधिमा नसर्ने रोगका कारण हुने मृत्युदर दोब्बरभन्दा बढीले बढेको छ। सन् १९९० मा नेपालमा नसर्ने रोगका कारण हुने मृत्युको भार ३१ दशमलव ३ प्रतिशत थियो। सन् २००० मा उक्त दर बढेर ४३ दशमलव २ प्रतिशत पुगेको थियो। यस्तै, सन् २०१० मा ५९ दशमलव १ र सन् २०१९ मा आइपुग्दा ७१ दशमलव १ प्रतिशत मृत्युको कारण नसर्ने रोग देखिएको छ।
नसर्ने रोगमध्ये पनि मुटु रोगका कारण धेरैको ज्यान जाने गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। नेपालमा मुटु रोगका कारण मृत्यु हुने दर २४ प्रतिशत रहेको छ। मुटु रोगका कारण महिलाको तुलनामा पुरुषको मृत्यु धेरै हुने गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। मुटु रोगका कारण २६ दशमलव ८ प्रतिशत पुरुष र २० दशमलव ७ प्रतिशत महिलाको मृत्यु भएको छ।
मुटुपछि श्वासप्रश्वासको दीर्घरोग (दम) १६ दशमलव ३ प्रतिशत, झाडापखाला ५ दशमलव ९५ र श्वासप्रश्वास सम्बन्धी संक्रमण ५ दशमलव १५ प्रतिशत रहेका छन्। यसका साथै मस्तिष्कघात, मिर्गौला रोग, क्यान्सर, मधुमेह, कलेजो फेल, अल्जाइमर्स लगायतका नसर्ने रोगका कारण पनि धेरैको ज्यान जाने गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ।
प्रतिवेदन अनुसार रोग र मृत्युलाई प्रभाव पार्ने प्रमुख जोखिम तत्वमा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग पहिलो नम्बरमा रहेको छ। सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोगका कारण १७ दशमलव ७ प्रतिशतको मृत्यु भएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। १२ दशमव ३ प्रतिशतको मृत्युको कारण उच्च रक्तचाप र ११ दशमलव २ प्रतिशत मृत्यु प्रदूषणका कारण भएको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। यसका साथै समय अगावै हुने जन्म र रगतमा उच्च चिनीको मात्राका कारण पनि धेरैको मृत्यु गराइरहेको छ। उच्च रक्तचाप र रगतमा चिनीको मात्रा बढ्दै जानुमा शारीरिक व्यायामको कमी, मादक पदार्थको सेवन, अस्वस्थ खानपान र जीवनशैली, वायु प्रदूषण लगायतका कारण हुन्।
नेपालमा हाल मुटु, क्यान्सर, मधुमेह, श्वासप्रश्वासको दीर्घकालीन रोगका कारण प्रति एक हजार जनामा ३० देखि ७० वर्ष उमेर समूहका २ दशमलव ८ जनाको मृत्यु भइरहेको छ। दिगो विकास लक्ष्य अनुसार सन् २०३० सम्ममा यो संख्या घटाएर १ दशमलव ९६ मा ल्याउने रहेको छ। तर मृत्युको दरलाई हेर्दा उक्त लक्ष्य पूरा नहुने देखिन्छ। सरकारले नसर्ने रोगका कारण हुने मृत्युलाई रोक्नका लागि प्रभावकारी काम नगरेका कारण लक्ष्य भेट्टाउन समस्या पर्ने बताउँछन् इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका पूर्व निर्देशक डा बाबुराम मरासिनी।
‘यो समस्या बढ्दो क्रममा छ। स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिले यसलाई गम्भीरताका साथ लिएर काम अगाडि बढाउनुपर्ने देखिन्छ,’ उनले भने, ‘तर संघीयतापछि तीन तहको सरकारबीच नै समन्वयनको अभाव देखिएको र उनीहरुमा बुझाइको पनि कमी रहेको अवस्था छ। यस्तो अवस्थामा लक्ष्य पूरा हुनेभन्दा पनि झनै समस्या बढ्ने चिन्ता छ।
नसर्ने रोगको रोकथाम र नियन्त्रणमार्फत नसर्ने रोगका कारण हुने कष्ट र अल्पायुको मृत्युलाई कम गर्दै नेपालीको जीवनस्तर उकास्ने ध्येयसहित सरकारले दिगो विकास लक्षित बहुक्षेत्रीय कार्ययोजना ल्याएको छ। सन् २०२१ देखि २०२५ सम्मका लागि बनाइएको उक्त कार्ययोजनामा संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय तहमा गरिने कार्यक्रमहरुको विस्तृत योजना रहेका छन्। तर उक्त कार्ययोजना प्रभावकारी रुपमा कार्यान्वयनमा आउन सकेको छैन।
सरुवा रोगको जोखिम उस्तै, महामारी फैलिँदै
सन् २०३० सम्ममा एचआईभी÷एड्स, क्षयरोग, औलो रोग र उष्णप्रदेशीय उपेक्षित रोगहरुको महामारी अन्त्य गर्ने र हेपाटाइटिस, पानीजन्य रोगहरु एवं अन्य सरुवा रोगहरु नियन्त्रण गर्ने लक्ष्य छ। यो दिगो विकास लक्ष्य अन्तर्गत स्वास्थ्यको विषय भित्र रहेको एक लक्ष्य हो। तर पछिल्ला वर्षमा नेपालमा सरुवा रोगहरु नियन्त्रण तर्फभन्दा पनि महामारीका रुपमा देख्न थालिएको छ।
उष्णप्रदेशीय उपेक्षित रोग अन्तर्गत रहेको डेंगु नेपालमा हरेक वर्षजस्तो महामारीका रुपमा देखिन थालेको छ। इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाको तथ्यांक अनुसार डेंगुका कारण यस वर्ष १३ जनाको मृत्यु भइसकेको छ भने २० हजारभन्दा बढी संक्रमण भइसकेका छन्। बिरामीको संख्या हरेक दिन बढ्दो क्रममा छ। महाशाखाले कात्तिक अन्तिमसम्म डेंगुका बिरामी धेरै नै थपिने अनुमान लगाएको छ। गत वर्ष पनि डेंगु महामारीका रुपमा फैलिएको थियो। गत वर्ष ५४ हजार ७८४ जनामा डेंगु पुष्टि भएको थियो।
केही वर्ष अघिसम्म डेंगु फाट्टफुट्ट रुपमा देखिन्थ्यो। तर पछिल्ला वर्षहरुमा हरेक वर्षजस्तो महामारीका रुपमा फैलिनु चिन्ताको विषय रहेको बताउँछन् महाशाखाका पूर्व महानिर्देशक डा बाबुराम मरासिनी। उनले केन्द्रीय सरकारको सहयोगमा स्थानीय तहको सक्रियतामा डेंगुलाई नियन्त्रण गर्न सकिने जानकारी दिए। ‘डेंगु नियन्त्रणभन्दा बाहिर जानु चिन्ताको विषय हो,’ उनले भने, ‘तर यसलाई नियन्त्रणमा लिन भने सकिन्छ। केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारबीच प्रभावकारी समन्वय हुने हो भने धेरै उपलब्धि हासिल गर्न सकिन्छ।’
डेंगु मात्र होइन, नेपालमा उष्णप्रदेशीय उपेक्षित रोग अन्तर्गत नै रहेको कालाजारका बिरामी पनि बढ्दो क्रममा छन्। विगतमा तराईका केही जिल्लामा मात्र सीमित रहेको कालाजार अहिले पहाडी जल्ला र कतिपय हिमाली जिल्लाका तल्लो भेगमा समेत देखिन थालेको छ। स्वास्थ्य मन्त्रालयले संकलन गरेको विवरण अनुसार नेपालमा सन् २०१५ मा कालाजारका ३२५ बिरामी भेटिएका थिए। सन् २०१९ मा उक्त संख्या घटेर २३९ मा आएको देखिन्छ। तर अहिले फेरि उक्त संख्या बढेर ३४१ पुगेको छ।
क्षयरोग लाग्ने दर प्रति एक लाख जनसंख्यामा पनि बढ्दो क्रममा छ। सन् २०१९ मा प्रति एक लाख जनसंख्यामा १११ जनामा क्षयरोग लागेको देखिन्छ। तर उक्त संख्या बढेर सन् २०२२ मा आइपुग्दा १२९ पुगेको छ। नेपालले सन् २०३५ भित्र क्षयरोग अन्त्य गर्ने लक्ष्य लिएको छ। तर नेपालमा क्षयरोग नियन्त्रणका कार्यक्रम ट्र्याक बाहिर जाँदा लक्ष्य हासिल गर्न समस्या परिरहेको सरकारले नै गरेको एक अध्ययनले देखाएको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा पाँच वर्षमा भएका कार्यक्रम, बजेट तथा जनशक्ति लगायतका विषयमा गरिएको समीक्षाका क्रममा क्षयरोग नियन्त्रणका लागि भइरहेको कार्यक्रम ट्र्याक बाहिर गएको तथ्य फेला परेको हो। स्वदेश र विदेशका विज्ञहरु गरी २० जनाको टोलीले देशका विभिन्न स्थानमा पुगेर क्षयरोगका कार्यक्रमको स्थलगत अध्ययन र समीक्षा गरेका थिए। उक्त समीक्षाको निचोड अनुसार क्षयरोग नियन्त्रणका लागि हालकै कार्यक्रमलाई अगाडि बढाउने हो भने नेपालले क्षयरोग नियन्त्रणका लागि लिएको लक्ष्य हासिल हुन कठिन हुनेछ।
नेपालमा अझै पनि झाडापखला, हैजा जस्ता रोगहरु समय समयमा महामारीका रुपमा फैलिरहेको अवस्था छ। पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकामा पखला लाग्ने समस्या पनि बढेको देखिन्छ। सन् २०१९ मा पखाला लागेका पाँच वर्षमुनिका बालबालिकाको प्रतिशत ८ थियो भने सन् २०२२ मा उक्त दर बढेर १० पुगेको छ। हैजा काठमाडौंमा देखिइरहेको छ भने केही समयपहिले कपिलवस्तुमा महामारीका रुपमा नै फैलिएको थियो।
नेपालमा एचआईभीको संक्रमणको अवस्थामा भने केही सुधार आएको देखिन्छ। यसका साथै औलो रोग लाग्ने दरमा पन सुधार आएको देखिन्छ। तर आयातित औलो भने अझै पनि चुनौतीका रुपमा रहेको इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाले जनाएको छ। कुष्ठरोग, हात्तीपाइले, ट्रकोमा, इन्फ्लुएन्जा, हेपाटाइटिस जस्ता रोग फैलिने डर अझै पनि विगतमा जस्तै रहेको विज्ञहरुको भनाइ छ।
